Ukoliko čitate ovaj tekst velika je šansa da ste do njega došli upravo posredstvom neke od društvenih mreža. Prema istraživanju agencije Pioniri više od 90% stanovništva u Srbiji poseduje nalog na nekoj od društvenih mreža, a čak 51% njih koristi ih za informisanje o aktuelnim društvenim temama. Kada uzmemo u obzir i istraživanje CeSida-a koje govori da se preko dve trećine građana informiše preko ličnog kontakta, odnosno porodice i prijatelja, a da takvim izvorima i najviše veruje, postaje jasno da društvene mreže, na kojima se takvi kontakti brzo i lako ostvaruju, preuzimaju primat u informisanju građana.
Međutim, u svemu tome postoji jedna začkoljica. Dok plasiranje informacija u medijima uglavnom podrazumeva proveru njihove autentičnosti, uređivanje i uobličavanje pre objavljivanja, na društvenim mrežama često se srećemo sa sadržajima koji su sirovo plasirani, bez prethodne provere autentičnosti ili bilo kakve vrste uređivanja. Zbog toga ne čudi konstatacija istraživača sa Instituta za tehnologiju iz Masačusetsa koji su još pre pet godina utvrdili da se na društvenoj mreži Tviter „laži šire znatno dalje, brže, dublje i šire od istine u svim kategorijama informacija“ (1). Šta društvene mreže rade povodom ovog fenomena trenutno i na koji način bi u budućnosti mogle da se bore protiv dezinformacija, pokušaćemo da predstavimo u narednim pasusima.
Društvene mreže i provera autentičnosti sadržaja
Prema već pomenutom istraživanju CeSid-a najpopularnije društve mreže u Srbiji, kao i prethodnih godina, ostale su Fejsbuk, Instagram i Jutjub, mada treba napomenuti da značajan rast broja korisnika beleži i TikTok. Sve ove mreže poslednjih godina fokusirale su se na borbu protiv dezinformacija i primenile manje-više isti princip etiketiranja takvih sadržaja na sopstvenim platformama.
Kompanija Meta u čijem vlasništvu su Fejsbuk i Instagram još 2016. godine pokrenula je saradnju sa nazavisnim organizacijama za utvrđivanje činjenica, članicama Međunarodne mreže medija koji se bave utvrđivanjem činjenica (IFCN). Program koji je Meta pokrenula podrazumeva nekoliko koraka u identifikaciji i borbi protiv dezinformacija: manipulativni sadržaji se prvo identifikuju pomoću samih korisnika društvene mreže ali i uvida ljudi zaduženih za verifikaciju sadržaja; zatim novinari u tim organizacijama pregledaju sadržaj i utvrđuju činjenice; sporan sadržaj se potom etiketira, a korisnici koji su ga širili ili pokušaju da ga šire bivaju obavešteni o oceni autentičnosti sadržaja; društvene mreže potom obaraju doseg objava koje sadrže netačne ili polutačne informacije, a korisnici koji uporno dele takve sadržaje mogu se suočiti i sa ozbiljnijim restrikcijama poput smanjenja dosega svih njihovih objava ili privremenog uklanjanja njihovih profila ili stranica.
Na sličan način protiv dezinformacija bore se i Jutjub i TikTok. Obe platforme sarađuju sa organizacijama članicama Međunarodne mreže medija za utvrđivanje činjenica (IFCN) i na osnovu procene tih organizacija etiketiraju ili uklanjaju sporne sadržaje. Ukoliko na Jutjubu pretražujete tvrdnje koje su neke od organizacija za utvrđivanje činjenica ocenila kao netačne, manipulativne ili polutačne, informacioni panel koji pruža širi kontekst o pomeutoj tvrdnji može se pojaviti među rezultatima vaše pretrage ukoliko je ovaj Jutjubov servis dostupan u vašoj zemlji. S druge strane, TikTok je nešto restriktivniji i češće uklanja sadržaje koje su organizacije s kojima sarađuju označile kao manipulativan.
Sve ovo, prosečnom čoveku koji je na društvene mreže došao po sirove informacije može delovati kao cenzura. Zbog toga, mnogi portali za utvrđivanje činjenica koji ocenjuju tačnost tvrdnji na društvenim mrežama suočavaju se sa govorom mržnje, ali i otvorenim pretnjama iz medija čiji sadržaji su označeni kao manipulativni i samim tim im je doseg na društvenim mrežama smanjen.
Međutim, koliko efekta na sprečavanje širenja dezinformacija na društvenim mrežama ovakav pristup ima? Čini se da etiketiranje i uklanjanje manipulativnih sadržaja u saradnji sa nezavisnim organizacijama koje građani percipiraju kao cenzore ne doprinosi smanjenju želje građana da dele sadržaj u koji istinski veruju, a koji je ipak manipulativan. Više istraživanja u oblasti psihologije i komunikacija potvrdilo je da „jednostavno predstavljanje korektivnih informacija ljudima ne menja njihova osnovna uverenja i mišljenja, već ih čak može ojačati“ navodi se u članku objavljenom 2020. godine u naučnom časopisu Internet policy review.
Slučaj Tvitera: drugačiji pristup u borbi protiv dezinformacija na društvenim mrežama
Tviteraši možda nisu među najbrojnijim korisnicima društvenih mreža, ali svakako spadaju među najglasnije. Ova mreža u fokus stavlja slobodu govora, pogotovo nakon što je na njeno čelo došao biznismen Ilon Mask. Ipak, i ova društvena mreža morala je nekako odgovoriti na sve češću pojavu dezinformacija koje njeni korisnici plasiraju. Krajem prošle godine Tviter uvodi servis Birdwatch koji je ubrzo preimenovan u Community notes (beleške zajednice). On podrazumeva pojavljivanje beleški sa dodatnim objašnjenjima ispod tvitova koji su potencijalno manipulativni. Umesto da tvrdnje na Tviteru ocenjuju ljudi koji se time profesionalno bave u nezavisnim organizacijama, to kroz program Birdwatch čine sami korisnici Tvitera koji se prethodno prijave da volontiraju u ovom programu.
Kako to funkcioniše? Korisnici koji su se prijavili da učestvuju u programu imaju pristup beleškama drugih korisnika o potencijalno spornim tvitovima. Zajednica korisnika koji učestvuju u programu ocenjuje beleške kao korisne ili beskorisne. Ipak, nije dovoljno da većina zajednice oceni vašu belešku kao korisnu da bi se ona pojavila ispod nekog tvita kao dodatno objašnjenje. Potrebno je da se članovi zajednice sa kojima se ranije niste slagali u ocenama vašu sadašnju belešku ocene kao korisnu. Prema mišljenju Tvitera na taj način se izbegavaju jednostrane ocene i ne mora da znači da će većina uvek odlučivati o tome šta je istina. Tako je Tviter izbegao i to da se pojedinci i organizacije na društvenoj mreži postavljaju kao „cenzori“ sadržaja. Sada svi mogu biti „cenzori“ na Tviteru.
Budućnost utvrđivanja činjenica na društvenim mrežama
U dosadašnjem tekstu prikazano je šta to najpopularnije društvene mreže trenutno čine u smislu borbe protiv dezinformacija. Videli smo da uvođenje nekog oblika cenzure manipulativnih sadržaja za efekat ima govor mržnje prema tobožnjim cenzorima i u konačnici ne menja stavove građana prema sadržajima u koje su odranije verovali. Tviterov inovativni pristup tek treba da se pokaže kao učinkovit ili neučinkovit. Ali šta nas očekuje u budućnosti?
Organizacije za utvrđivanje činjenica već godinama rade na razvijanju programa potpomognutih veštačkom inteligencijom (AI) za detektovanje lažnih informacija na internetu. Do sada, u razvoju su (ili su razvijeni) algoritmi koji detektuju da li su celi sajtovi podložni objavljivanju netačnih informacija (1), otkrivaju manipulativne sadržaje koje je stvorila veštačka inteligencija (1), upoređuju potencijalno manipulativne sadržaje sa drugim izvorima koji govore o istoj temi (1). Takođe, britanski portal za utvrđivanje činjenica Full fact razvio je softver potpomognut veštačkom inteligencijom koji identifikuje potencijalno netačne tvrdnje, odvaja mišljenja od činjenica, poredi tvrdnje sa ranije objavljenim tekstovima o istoj temi i čak u nekim slučajevima proverava činjenice u realnom vremenu.
Međutim, da bi veštačka inteligencija adekvatno obavljala posao ljudi koji se bave utvrđivanjem činjenica potrebna je i veća transparetnost institucija, to jest otvaranje raznih baza podataka potrebnih za utvrđivanje činjenica. AI bi verovatno morao da nauči i da identifikuje, a zatim kontaktira stručnjake u oblastima kojih se tiču potencijalno manipulativne tvrdnje ili pronalazi pouzdane izvore naučnih informacija, što trenutno čine ljudi.
Pojedine društvene mreže poput Fejsbuka već su krenule u implementiranje programa koji uz pomoć veštačke inteligencije identifikuju laži na mrežama ali građani i dalje to smatraju cenzurom. Istraživanje američkog instituta Pew pokazalo je da većina glasača obe partije (demokratske i republikanske) u SAD smatra kako korišćenje veštačke inteligencije na društvenim mrežama za pronalaženje netačnih informacija vodi ka cenzuri.
U budućnosti, možda ćemo morati da prestanemo da građanima skrećemo pažnju na laži tako što im govorimo da su oni sami krivi za njihovo širenje. Deluje da će do manjeg širenja laži na društvenim mrežama doći tek kada se poveća nivo medijske pismenosti građana, to jest, kada oni sami postanu skeptičniji prema sadržajima sa društvenih mreža i ulože veće napore u njihovu verifikaciju pre nego što ih podele.
Ivan Subotić, novinar i fektčeker
Projekat se realizuje je u okviru Programa malih medijskih grantova koji finansira Ambasada SAD a administrira Nezavisno udruženje novinara Srbije. Stavovi, mišljenja i zaključci izneseni u projektu nužno ne izražavaju stavove NUNS i Ambasade SAD već isključivo autora.
