U londonskoj kraljevskoj bolnici Bedlam 1770. godine uvode se karte za dnevnu posetu izložbi psihijatrijskih pacijenata. Ovo nije bilo toliko iznenađujuće, budući da je u Bedlamu ta praksa postojala skoro dva prethodna veka, s tim da se iskustvo turističkog i katarzičnog bivanja u psihijatrijskoj ustanovi naplaćivalo po crkvenom principu – ko koliko može da dā. Iako se ova crtica iz istorije Bedlama često opisuje kao moralna edukacija građana da se suzdrže od strasti koje dovode do ludila, britanski istoričar medicine Roj Porter navodi da se pre svega radilo o jeftinoj zabavi za posetioce.
Da stvar bude gora, Bedlam je osim po izložbama psihijatrijskih pacijenata bio poznat i po izuzetnoj surovosti prema njima. Danijel Defo, engleski novinar i romanopisac 1728. godine osuđuje tada praksu – sveprisutnu među višom klasom – da se neposlušne supruge trajno odvode u ovu psihijatrijsku ustanovu. On okrutnost takvih institucija opisuje rečima „Zar nije dovoljno da svako poludi ako ga iznenada udaraju, ogole, šibaju, loše hrane i još možda nešto gore?“.
U sledećem veku, tačnije 1812. godine, Benjamin Raš, patetično nazivan ocem američke psihijatrije, objavljuje prvi američki psihijatrijski udžbenik „Medicinska istraživanja i razmatranja bolesti duha“. U svom udžbeniku vrlo detaljno opisuje terapijske izume koje je koristio u psihijatrijskoj ustanovi u kojoj je radio. U Rašove terapijske metode spadali su stolica za smirenje za koju je pacijent vezan rukama i nogama i sprava koja je za to vreme čvrsto držala njegovu glavu, te sprava za vrtenje koja se sastojala od ploče na koju je vezan pacijent, tako da mu glava bude što dalje od središta, kako bi mu se vrtenjem sva krv slila u mozak. Osim ovih izuma Raš se služio i potapanjem psihijatrijskih pacijenata u vodu pod pretnjom da će biti udavljeni, što je preuzeo od srednjevekovnog sveštenstva. Da je Raš verovao u svoje metode, govori i to da ih je primenjivao ne samo na emocionalno nestabilnim osobama, homoseksualcima i crncima, već i na svom sinu Džonu koji je od 1810. godine do svoje smrti bio očev pacijent u Pensilvanijskoj bolnici u kojoj je radio.
U narednom veku, s usponom fašizma, u nemačkim psihijatrijskim ustanovama grade se prve gasne komore, a psihijatrima je naloženo da ugljen-monoksidom usmrte svoje pacijente. Gotovo 50.000 Nemaca, pre svega psihijatrijskih pacijenata, ali i nekih hronično bolesnih osoba, godinu dana pre otvaranja Aušvica, na ovaj način je završilo živote.
Istorija tretmana emocionalno nestabilnih, potištenih, neproduktivnih, deluzornih, nisko inteligentnih i paranoidnih osoba, obiluje ismevanjem, zatvaranjem, mučenjem i ubijanjem u ime crkve, ismevanjem, zatvaranjem i mučenjem u ime nauke, ubijanjem u ime ideje o stvaranju superiorne rase. Svaki minimalni napredak u tretmanu psihijatrijskih pacijenata rezultat je viševekovne borbe pojedinih entuzijasta i boraca za ljudska prava, kako bi ovi ljudi živeli što dostojanstvenije živote u zajednicama kojima pripadaju. Put od religijskih mučenja, doživotnog sakrivanja u roditeljskim podrumima, trajnog zatvaranja u psihijatrijske ustanove, vezivanja i elektrošokova, do dostojanstvenog života bio je previše dug i još uvek je nedovršen.
U 2022. godini se, poput 1770, zarađuje na emocionalno nestabilnim i nisko inteligentnim osobama tako što se stavljaju u kontekst u kom će biti ismevane, ovog puta na svojevrsnim izložbama na nacionalnim frekvancijama. Kao rezultat toga, osim mimova i gifova, pojavljuju se i brojni komentari o tome kako određene osobe treba trajno zatvoriti, uz eventualno „puštanje za vikend“. Kada se čitaju komentari na danonoćno snimanje grupe ljudi ili na utvrđivanje očinstva u televizijskoj emisiji, gotovo da je potpuno izvesno da se prema osobama sa psihijatrijskom dijagnozom ili nisko inteligentnim osobama i dalje kao društvo služimo pristupom ismevati i zatvoriti. Verovatno bismo i mučili i ubijali, da to nije postalo kažnjivo.
U društvu u kom samo malom broju ljudi tu ništa nije smešno, mediji imaju veoma važnu ulogu u onome što se zove procesom deinstitucionalizacije. U Programu o zaštiti mentalnog zdravlja u Republici Srbiji za period 2019-2026. godine, navodi se da „dominantna kultura zanemarivanja i izopštavanja ljudi sa mentalnim smetnjama opstaje, najviše izražena u održavanju postojanja velikih ustanova za mentalno zdravlje, što vodi kršenju prava ljudi sa mentalnim poremećajima i zahteva transformaciju ka deinstitucionalizaciji“. To bi podrazumevalo da je potrebno raditi na tome da se obezbede uslovi da osobe sa psihijatrijskom dijagnozom dobijaju tretman i žive u zajednici, sa svojom porodicom i prijateljima, a da samo izuzetno retko i pritom vrlo kratko bivaju hospitalizovane u nekoj psihijatrijskoj ustanovi. To samo po sebi znači da je istovremeno, osim transformacije sistema brige o mentalnom zdravlju, potrebno stvoriti prihvatajuće društvo za osobe sa psihološkim problemima, koje je spremno da živi, radi i provodi vreme s njima.
Da bi se to postiglo nužno je da osobe sa psihološkim problemima, kao i njihovi problemi i potrebe budu što više prisutni u medijima i to na način kojim se gradi što sigurniji prostor za suživot. Kodeksom novinara Srbije definisano je da je odgovornost novinara da ne zloupotrebljava emocije drugih ljudi, njihovo neznanje ili ograničenu sposobnost rasuđivanja za potrebe veće gledanosti ili čitanosti. Iako je sasvim izvesno da to donosi profit, istovremeno produbljuje predrasude prema ovim osobama i održava društvo nespremnim za empatiju i toleranciju. Stoga je dužnost novinara da u javni diskurs uključe osobe sa psihološkim problemima i potrebama na način koji će omogućiti da ih prihvatimo i želimo u svojoj neposrednoj blizini.
Raduje me ideja da bi u nekon narednom veku podela na njih i nas, kojom sam se, demonstrirajući svoja ograničenja, nespretno više puta služila u ovom tekstu, mogla da bude ružan deo istorije 21. veka. Onda kad se reč suživot zameni rečju život!
Milica Lazić
Autorka je doktorka psiholoških nauka i naučna saradnica na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. U svom istraživačkom radu bavi se subjektivnim blagostanjem i psihologijom rezilijentnosti, naročito u kontekstu aktuelnih i negativnih iskustava iz perioda odrastanja. Osnivačica je Psihološkog centra za mentalno zdravlje u zajednici „MentalHub”. U redakciji FakeNews Tragača angažovana je kao konsultantkinja za naučna i statistička pitanja, kao i autorka tekstova kojima se promovišu naučna i statistička pismenost.
