Jubilej 80 godina od osnivanja Antifašističkog fronta žena Jugoslavije

Antifašistički front žena Jugoslavije kao jedinstvena organizacija žena Jugoslavije formiran je na Prvoj zemaljskoj konferenciji održanoj u Bosanskom Petrovcu 6. decembra 1942. godine na kojoj je učestvovalo je 166 izabranih delegatkinja, AFŽ je bila važan faktor u Narodnom frontu u mobilizaciji žena u borbi za novo uređenje zemlje.

AFŽ je jedan od osnivača Međunarodne demokratske federacije žena. Tokom rata AFŽ je aktivnosti koncentrisala na mobilisanje žena i pružanje pomoći jedinicama Narodno–oslobodilačke vojske i organima vlasti u organizovanju pozadine, učešće u oružanim i diverzantskim akcijama, brigu o deci, razvijanje bratstva i jedinstva među ženama, kulturno-prosvetno uzdizanje žena. 

Osnivanju AFŽ prethodili su antiratni protesti žena koje su se zalagale za mir i demonstrirale protiv nastupajućeg fašizma. Štrajku rudara u Trbovlju 1934. godine pridružilo se i u njemu aktivno učestvovalo oko 2000 žena, preko 5000 žena demonstrirale su 1935. godine protiv fašizma pred Nemačkim konzulatom u Zagrebu i zahtevale mir, u akciji žena za mir i slobodu 1936. godine prikupljeno je 600000 potpisa žena, a časopis „Žena danas” 1939. godine pokreće organizovanu akciju i borbu za pravo glasa žena.

Žene su dale ogroman doprinos borbi za oslobođenje Jugoslavije. Od 1941. do 1945. godine u Narodno oslobodilačkoj vojsci borilo se oko 100.000 žena. Poginulo je 25.000 žena, 40.000 žena je ranjeno, a 3.000 žena ostalo nesposobno za rad. Tokom rata oko 2000 žena postale su oficiri. Partizansku spomenicu 1941. je dobilo 3.344 žena, a Ordenom narodnog heroja odlikovana je 91 žena. Početkom rata započinje organizovanje žena u borbi protiv fašizma. Već u avgustu 1941. godine održana je Velika konferencija žena Drvara i okoline kao i u Čitluku.

Mesne organizacije žena, koje se formiraju od 1941. godine pod raznim imenima povezivale su se na širim teritorijama. Krajem 1941. godine inicirano je osnivanje jedinstvene organizacije žena Bosne i Hercegovine, koja je osnovana februara 1942. godine u Foči.

Tokom 1943. godine formirane su organizacije AFŽ u Hrvatskoj na Prvoj konferenciji AFŽ Hrvatske održanoj 13. juna 1943. godine u Otočcu i Prozoru, u Sloveniji na ženskom Kongresu u Dobrniču 16 oktobra 1943. godine, u Crnoj Gori na Kongresu AFŽ Crne Gore i Boke Kotorske održanom 5. i 6. decembra 1943. u Kolašinu uz prisustvo 400 delegatkinja. Tokom 1944. formiran je AFŽ Makedonije na Konferenciji žena održanoj 15. decembra 1944. godine. Januara 1945. godine u Beogradu je održana Prva konferencija AFŽ Srbije, kao i Smotra žena antifašistkinja u Novom Sadu. Marta 1945. godine seoski i gradski odbori žena formirali su jedinstvenu organizaciju na Oblasnoj konferenciji žena Kosova. U času oslobođenja zemlje AFŽ je bio organizovan na čitavom području Jugoslavije.

U julu 1945. u Beogradu je održan Prvi kongres AFŽ Jugoslavije, uz učešće 960 delegatkinja. Za predsednicu je izabrana Spasenija Babović. Drugi kongres je održan 1948. sa 826 delegata. Za predsednicu je izabrana Vida Tomšič, a 1950. Održan je Treći kongres uz učešće 609 delegatkinja. Za presednicu ponovo je izabrana Vida Tomšić.

AFŽ je predstavljao žene Jugoslavije u međunarodnom ženskom pokretu i organizacijama žena u inostranstvu. Na četvrtom kongresu AFŽ je ukinut 1953. godine.

Učešćem u antifašističkom pokretu pre rata i u NOB tokom rata žene su se borile i za ravnopravan status u društvu i pravo glasa. Fočanskim i Krajinskim propisima ženama 1941. godine je priznato aktivno i pasivno biračko pravo koje su one već iste godine koristile prilikom izbora narodnih odbora kao novih organa vlasti. Sve što je kasnije zapisano u Ustavima Jugoslavije i zakonima rezultat je borbe samih žena u feminističkim i antifašističkim ženskim organizacijama pred rat i njihove borbe u toku rata. Na osnovu Zakona o biračkim spiskovima 1945. godine, žene su stekle pravo učešća na izborima te godine, a Ustavom FNRJ 1946. godine žene su izjednačene sa muškarcima u svim oblastima privrednog, društvenog i političkog života.

Osim za pravo glasa žene su se borile i za učešće u političkom životu i veću vidljivost u društvu. Danas nakon 80 godina čini se, prema rezultatima poslednjeg monitoringa NNŠ, da ipak nisu uspele jer je njihova vidljivost kao subjekata informacija i izvora na domaćim komercijalnim tv, javnim servisima i kablovskim kanalima N1 i Nova S zanemarljiva, u proseku 15 posto. Istovremeno, i kada imaju šansu da govore direktno u informativnom programu one se ne zalažu za rodnu ravnopravnost kao njihove prethodnice pre 80 godina već su izvori informacija ili u ulozi političarki na javnim funkcijama kada otvoreno podržavaju lidere partija kojima pripadaju ili, retko, stručnjakinje.

Aktivizam i upornost žena da izađu iz privatne sfere na javnu scenu  okupljenih u AFŽ u izuzetno teškim, ratnim vremenima, kada su bile potpuno na društvenoj margini, apsolutno potlaćene, bez obzira kojem društvenom sloju su pripadale, može biti i te kako danas inspiracija aktivistkinjama, ali i ženama uopšte da sa margina i podzastupljenosti u svim sferama drustva, pa tako i u medijima, prihvate aktivnu ulogu i utiču na demokratizaciju tradicionalističkog, postranzicionog društva kakvo je naše u Srbiji.

prof. dr Marijana Pajvančić